Devalüasyon denince hane halkından yatırımcılara, piyasa aktörlerinden iş dünyasına kadar herkesin ürktüğü bir kavramdır. Devalüasyon hükümetlerin, bürokrasinin, reel ekonominin, piyasaların kısaca hiç kimsenin istemediği bir gelişmedir. Peki, bu kadar korkulan ve çekinilen bu ekonomik terim devalüasyon nedir? Devalüasyon neden yapılır? Devalüasyon nasıl yapılır? Devalüasyondan yatırımcılar ve vatandaş nasıl etkilenir? Devalüasyona dair tüm merak ettiğiniz soruları cevaplamaya çalışalım.
Devalüasyon nedir?
Devalüasyon, devlet tarafından ülke resmi para biriminin diğer ülke para birimleri karşısında değerinin azaltılmasıdır. Devalüasyon eskiden devletler tarafından yapılırken bugün piyasalar kendi devalüasyonunu kendi gerçekleştiriyor. Artık ülke ekonomilerinin hepsi küresel ekonominin bir parçası ve finansal liberalizasyon, gelişen piyasalar ve ileri teknoloji ile para piyasalarında arz ve talep dengesi kendi devalüasyonunu yaratıyor. Biz tekrar devalüasyon nedir konusuna dönelim.
Devalüasyon ülke resmi para biriminin değerinin başka ülke para birimleri karşısında değerinin düşürülmesidir demiştik. Bu çerçeve de aklımıza hemen 2018 yılında TL’de yaşanan değer kayıpları gelebilir ki doğaldır.
Devalüasyon neden yapılır?
Devalüasyon ülke ekonomisine devletin müdahalesidir ve ekonominin toparlanması gereken dönemlerde dış ticaret dengesinin sağlanması amacıyla yapılır.
Devalüasyon yaparak ülke ekonomisinde dengenin sağlanmasında izlenecek olan yol haritası şu şekildedir; ülke toplam ithalatının toplam ihracattan fazla olduğu zamanlarda dış ticaret açığı oluşur. Dış ticaret açığı kontrol edilmez seviyeye geldiğinde ülkenin resmi para biriminin değeri düşürülerek hane halkının satın alma gücü zayıflatılır ve ithal ürünler pahalı hale gelir. Diğer taraftan diğer ülke para birimleri karşısında değeri azalan ülke para birimi ucuzladığından ihracat yapması kolaylaşır. Böylece ihracat gelirlerinde artış, ithalat giderlerinde ise azalış kaydedilerek bütçe dengeye getirilmeye çalışılır.
Devalüasyon nasıl yapılır?
Devalüasyon açık veya kapalı olarak birçok şekilde yapılır. Hükümetler tarafından açık olarak yapılan devalüasyonlarda para basılarak dolaşımdaki para miktarı artırılır. Böylece ülke para biriminin değeri diğer ülke para birimleri karşısında değeri düşürülür.
Gizli devalüasyon denen bir durum vardır ki bu ise yine iki şekilde yapılır ya piyasalar tarafından ya da hükümetler tarafından yapılan zamlarla.
Piyasalar tarafından yapılan devalüasyonda jeopolitik riskler, cari açık, ekonomi de büyüyeme sorunları, faiz artışı, seçimler, tasarruf politikalarının uygulanmaması gibi sebeplerle ülke ekonomisine güven azalır. Şu sebepler piyasalar tarafından yapılan gizli devalüasyonu besler; ülkeye yabancı sermaye girişinin azalması ve sermaye çıkışının artması; yatırımların ve ödemelerin yabancı ülke para birimleri üzerinden gerçekleşmesi, cari açığın ve ülke dış borcunun GSMH’ye oranının yükselmesi, ilgili ülkeye ait ülke risklerinin –siyasi- jeopolitik risklerin artması gibi sebepler… Bu durumda da yine küresel para piyasalarında ülke para birimine talebinin azalması sonucu devalüasyon gerçekleşir.
Hükümetler tarafından yapılan gizli devalüasyonda ise petrol, elektrik, doğalgaz, su, sigorta primleri, emlak vergileri, SGK primleri, KDV, ÖTV oranlarının artırılması gibi birçok şekilde yapılan zamların ekonomiye yansıması fiyatların artması alım gücünün azalması şeklindedir. Bu da yine farklı bir devalüasyonun alt yapısıdır.
Devalüasyon ne zaman başarıya ulaşmaz
Ülke paranın değerinin düşmesi o ülke ürünlerini de diğer ülkeler tarafında cazip fiyata çeker yani ucuzlatır fakat ülke ihracat yapacağı ürünler iç talebe bile yetmiyorsa devalüasyon başarısız olur ve ithalat tekrar artar hatta beraberinde enflasyon daha da artar.
Devalüasyon ithalatı pahalı hale getirmek ve ihracatı artırmak amacı ile yapılır fakat ülke ekonomisinde ithal girdilerin ikamesi yoksa o zaman devalüasyon yine amacına ulaşamaz.
Mesele petrol, doğalgaz, teknolojik ürünler, otomotiv gibi ürünler ithal ediliyorsa ve yeterli ikamesi yoksa ithal ürüne talep devam edecektir ve enflasyon üzerinde olumsuz etki edecektir. Yine devalüasyonun enflasyonu artırıcı etkisi olacaktır. Enflasyonun artmasının ise yine ülke para biriminin değerini düşürücü etki yaratır. Bu sarmal bu sefer hiperenflasyona neden olabilir dolayısıyla devalüasyon sürecinin çok iyi yönetilmesi gerekmektedir.